Page 1 of 1

MANGKHAIA

Posted: May 6th, 2020, 12:55 am
by LT Muana
MANGKHAIA
-LT Muana

Tun ṭumah hian lehkhabua ka chhiar ni lo, titia ka hriat, Mizo lal hmingthang Mangkhaia leh a lung chanchin, ka thiam ang tawka ka ziah chhawn hi a la hre ngai lo kan awm takin rawn tarlan ka tum a. Kan pi leh pute hunlai khan ziaka thil vawn ṭhat eng mah a awm si lo a. Chu vangin 'Unau thawnthu hriat mah a dang a....' an ti ma thlawn loin history bu lama a lan dan nen a lo dang deuh a nih pawhin a ngaih dan dan in lo thiam a ni ang chu.

Thantlang leh Run kam vel aṭanga Zo hnahthlakhoin thlang an rawn tlak khan an zinga eng emaw zat chu Zimpui (Ṭiau ral) khuaah an inbengbel a. An zingah hian thlang an rawn tlakpui Meitei hnam eng emaw zat an tel bawk a. An vai chuan in 1000 (sangkhat) khua lai an tling awm e.
Mangkhaia hi Mangthawnga fapa a ni a; Ralte hnam an ni. Tlangval hmelṭha tawpthang a ni a. Tun hnua a chanchin sawitute chuan, “Hualngo lal, Lalvunga nen khan awm dun ta sela a tu nge hmelṭha zawk ang?” an tih ve fo ṭhin khawpa hmelṭha a ni. Tlangval hmelṭha tawpthang a nih mai bakah hian pasalṭha huaisen tak mai a la ni leh zel a, nula lamah pawh a toin a kawh apiang ‘ka ta’ ti thei dinhmunah a ding hial awm e. An hun laia Zimpui in sangkhat nula hmelṭha lawr laka an sawi, Metei nula (a hming sawi a awm lem lo a) chu nupuiah a nei ta a.
Zimpuia hun eng emaw chen an awm hnu hian a pa Mangthawnga hian Tuichhin ram lam a bawh phei ta a (Tuichhin tlang hi Mualkawi ram, ‘Hringlangtlang’ an tih awmna, Champhai District Park awmna hi a ni). Tuichhin tlang lamah hian an thlang tlakpui Meiteiho kha chuan an zui zel tawl lem lo a. Tuichhin tlang aṭang chuan Mangthawnga chuan a fapa Mangkhaia hi Champhai zawl kamah in 30 vel nen sangal khawngin a indantir a. Chu Mangkhaia khaw thar hming chu ‘Hmunhmelṭha’ a ni. (He an hmun hlui hi tuna Zotlang (Champhai) khaw daiah hian a awm a. A hmingah pawh ‘Hmunhmelṭha tlang’ an la ti nghe nghe. Champhai town area-a Hmunhmelṭha khua nen hi chuan thuhmun a ni lo).

Hetih lai hian Mangkhaia hi Mizo lal zinga thlang tla thui berte zinga mi a ni awm e.
Mangkhaia chuan rorel a thiamin a khua-leh-tuite tana lal belhfakawm tak a nih avangin a tirah an khua chu in 30 emaw lek ni mah se an ṭhang chak em em a. Tin, Zimpui lama a puzawnte khan an rawn fin bawk nen, kar lohah in 150 khua an ni ta der mai a. Chuti taka an khua an ṭhan chak avang chuan a hming pawh a thang chho hman viau a. Chutia a hming lo thang chho ta chu Ṭiau rala Sukte lalho chuan run dan an ngaihtuah ta a.

Mangkhai khua run tura rawn thawk Sukte pasalṭhaho chuan Ṭiau dung an rawn zawh chho char char a, Farlui dunga rawn peng chhoin zingkarah Champhai zawl an rawn chuang chhuak a. (Farlui hian Champhai khua aṭanga chhim chhak lam K.M 4 vela hla, Champhai zawl kin, tuna Zotlang khuaah hian hnar neiin Ṭiau lui a zu fin.).

An lo thlen hun hi zingkar ngang a nih avangin Champhai zawlah chuan chhum a lo zing phui mup mai a. Hetia an lo kal hi mi ṭhenkhat chuan lo hmuin an lalpa Mangkhaia chu ral an hnaih thu an va hrilh a. A ni chuan eng danga chhang loin “An lo hnai lo a ni ang, ka ralvengte paw’n thawm an la rawn neih hleinem” a lo tih liamsan mai a. (Heta Mangkhaia’n “Ka ralvengte” a tih hi Champhai zawla cheng tui-sava var, rang deuh, ṭi zet mai leh an hlauh zawng an hmuha ṭe chul ṭhin an ni a. Mangkhaia khaw run tura ral an lo hnaih hian heti ang sava hi an lo rak vak vak a, Mangkhaia leh a khuate hi an lo inring hman zel e an ti. Chu’ng sava chu tun thlenga ‘Mangkhaia ralveng’ kan la tihte hi an ni.). An lalpa berina bara khawn ta si hek lo chu le mi dang tan eng han tih theih awm ta hek suh, an inrin loh hlanin Sukte pasalṭhaho chuan an khua chu rawn an rawn run a, an lalpa Mangkhia chu salah manin an khaw lamah an hruai haw ta a ni.

Mangkhaia pa Mangthawnga chuan Sukteho chu an lungawina tawk sum pein a fapa Mangkhaia chu a han tlan a. Tin, an rawn haw kawnga khaw tinah luh-sum a rawn pe thla den den zel bawk a. Bawlte lalnu erawh chu hmeithai mai a nih avangin an chunga rilru chhe han pu ngam tur leh hriam han lek khum ngam turah a ruat lo a; luh-sum pawh chu a pe ve duh ta lo a.

Bawlteho chuan Mangkhaia chu an lo rek ta chat mai a. Kawl an lo buntir ta run mai a. (Sawi dan ṭhenkhatah chuan ‘Bawlte lalnu chuan Mangkhaia chu hmelṭha a tih em avangin chelh hlen dan a ngaihtuah a, pasala neih hial pawh a hnial lo’ an ti. Tin, Bawlte nulaho pawh hian Mangkhaia hmel chu ṭha an ti ngang ni tur a ni, ‘a saiha-bengbeh pawh zankhuain an thlak ruksak e’ an ti bawk.). Chuti ang dinhmunah pawh chuan Mangthawnga chuan hmeithai khua mai maiin a fapa chu an thahsak ngam a la ring lo cheu a; chuvangin luh-sum pawh chu a la pe duh chuang lo a. Mangkhaia beidawng chuan:

“Ka pa, min tlan duh lo,
Kan neih sum sial tam na e.”

a ti e an ti. Chutia luh-sum pawh pe duh hlei lo chu Bawlte pasalṭhaho chuan Mangkhaia chu an khawng hlum ta a ni.

A khuate chuan an lalpa Mangkhaia thi ta chu an tuar hle a. Amah an sun nasatzia lantir na’n a puala lung dawh zai an rel ta a. Lung lianpui pui (a ṭhente phei chu an hunlaia an hmanraw neih dan leh chu lung rih dan ngaihtuaha mak hial zawk khawpa lian) leh lung lian lutuk lo eng emaw zat hmangin an lalpa hriat rengna lung chu an phun ta a. Chu’ng lungah chuan an lalpa Mangkhaia chawimawi na’n a sa kah lemte leh a nula ngaih tawhte lem (a zat?) an ker a. He’ng lemte hi Mangkhaia puzawnte lam, Meitei lung ker thiamho ker a ni e an ti. He’ng lemte hian hmanlai lungdawh dang ṭhenkhat aia danglamna tak an nei a; chu chu lung dang anga a khuar zawnga ker ni loa a lem chin zawng a lung hmai aia pawng sanga ker a nihna hi a ni. (Tun thlengin he lungdawh hi a duh apiang tlawh theih turin Zotlang khaw khelmual sirah uluk taka humhalh mek a ni.)

Chutia an lalpa ber awm ta si lo chu an khua chu an ṭiavai zo ta a. Zo hnahthlak chinin khaw dang lal an bel a. Meiteiho erawh chu Manipur ram lamah an tawlh phei zel thung a. Mangkhaia thlah kal zel hi chhui tur an awm tak loh avangin ‘a nupui hian a fate hruaiin ama pate (Mangkhaia puzawn, Metei) chu a zui ve ang a, a fate paw’n a nu hnam an kai ta a ni ang e’ an ti.